Zeven functies van natuur naar analogie met zeven functies van kunst
Kunst kan ons volgens de Botton en Armstrong helpen om psychologische zwakheden of beperkingen aan te pakken. Het boek Kunst als therapie bespreekt 7 voorbeelden van psychologische zwakheden van de mens waarop kunst een gunstige uitwerking kan hebben. Ik overloop deze voorbeelden met jullie en koppel er telkens de positieve effecten van natuur aan. Want volgens mij kan niet alleen kunst, maar evengoed natuur, ons helpen om psychologische zwakheden te verminderen of te overwinnen.
1. Herinneren
Als mens herinneren we ons te weinig de belangrijke, mooie ervaringen die er in het leven echt toe doen.
Kunst is een middel om ons geheugen te verbeteren en de goede dingen die we hebben meegemaakt, inzichten die we hebben opgedaan, te onthouden en ook voor anderen zichtbaar maken.
Ons brein vergeet gemakkelijk, zowel feiten als zintuiglijke informatie. Schrijven, tekeningen of foto’s maken, helpt om dingen vast te leggen opdat we ze niet vergeten. Dat is vooral nuttig om de mooie en vergankelijke dingen zoals de eerste glimlachjes van je kind te vereeuwigen. Zo kies je bovendien, veelal onbewust, wat je wil onthouden en wat je eerder mag vergeten.
Aan wat kan natuur ons helpen te herinneren dat belangrijk is in het leven, dat er echt toe doet? Wel, de natuur herinnert er ons bijvoorbeeld aan dat dingen vergankelijk zijn en dat we dus moeten proberen te genieten van het moment. De Japanners weten dat maar al te goed. Hun kersenbloesemfeest Hanami Matsuri staat onder andere in het teken van de menselijke sterfte, de kwetsbaarheid en de kostbaarheid van het leven. De bloei van de fragiele bloesems en de tijd die je van de bloemenpracht kan genieten is immers maar van zeer korte duur.
De natuur helpt ons dus om niet te vergeten wat echt belangrijk is in het leven, wat ertoe doet, namelijk het leven op zichzelf, de cyclus van leven en dood, de dingen die soms klein lijken, maar eigenlijk zeer groot zijn. Geluk zit in het gewone, het kleine, het alledaagse. Het is soms een uitdaging om dat te zien.
De natuur herinnert ons eraan dat we deel uitmaken van een groter geheel, dat onze problemen veelal klein zijn tegenover dit groter geheel. Daarnaast toont de natuur ons dat we fundamenteel alleen zijn, en tegelijkertijd altijd deel uitmaken van een groter netwerk. We zijn altijd en nooit alleen.
Kortom, de natuur leert ons veel en herinnert ons aan belangrijke levenslessen, filosofische inzichten. We moeten er alleen naar kijken, aandacht aan besteden. Het ligt voor onze neus voor het oprapen, maar we moeten het willen zien.
2. Hoop geven
We focussen ons te vaak op het slechte en zijn geneigd de hoop op te geven, de moed te laten zakken. Zo spreken we in de psychologie van de negativiteitsbias. Hierbij merken we als mens gemakkelijker negatieve gebeurtenissen op, richten we onze aandacht sneller op het negatieve. Daarnaast zullen we ons volgens de negativiteitsbias door negatieve zaken meer psychologisch laten beïnvloeden dan door positieve. Zo lopen we kansen op succes mis, omdat we soms vergeten dat we in bepaalde gevallen gewoon door moeten zetten en de moed niet direct mogen opgeven.
Kunst kan ons hierbij helpen, omdat kunst hoop geeft. Hoop doordat ze – niet altijd, maar dikwijls – aangename, vrolijke dingen laat zien en de dus de klemtoon legt op het positieve eerder dan op het negatieve.
Dat is in de natuur net zo. Al het moois dat we daar zien zoals bloesems, een bloemenweide, een lammetje dat door de wei huppelt geeft ons hoop, ontroert ons.
Schoonheid die we ervaren in de natuur kan natuurlijk naast hoop nog allerlei andere gevoelens opwekken. Wat opvalt is dat hoe moeilijker we het in ons leven hebben, hoe meer mooie kunst, maar evengoed een mooi landschap ons kan raken. Dit omdat het esthetische, het positieve, op zulke momenten in schril contrast staat met de problemen uit ons eigen leven. Het zien van schoonheid kan ons hoop geven om door te zetten en zo bijdragen de problemen in ons leven te overwinnen.
3. Leren omgaan met pijn en verdriet
We hebben vlug het gevoel dat we moederziel alleen zijn met onze miserie en dat we, ten opzichte van onze medemens, met heel veel problemen kampen. Dit kan ten dele te maken hebben met het feit dat we onze problemen vaak voor onszelf houden waardoor het lijkt of we de enigen zijn die het moeilijk hebben. Daarnaast is het voor ieder van ons, die niet dagdagelijks professioneel bezig is met menselijke problemen, lastig om in te schatten hoeveel miserie eigenlijk normaal is.
Kunst laat zien dat pijn en verdriet niet abnormaal zijn. Dat ieder van ons er in zijn of haar leven mee te maken heeft. Het laat toe om waardig te treuren. En niet onbelangrijk; het herinnert ons eraan dat er in ons leven tevens plaats mag zijn voor verdriet en leed.
Kunst, maar volgens mij evengoed natuur, kan ons leren met meer succes met dit leed en verdriet om te gaan. In onze maatschappij doen mensen zich aan de buitenkant voor alsof alles goed gaat en vrolijk is. Kunst of natuur ontkent onze problemen niet; laat zien dat niet alles altijd vrolijk is en goed gaat. Problemen en het bijbehorende lijden zijn eigen aan het leven. Het is normaal je soms slecht te voelen, gevoelens van verlies, teleurstelling, boosheid, frustratie, angst, verdriet… te ervaren en om af en toe moeilijkheden tegen te komen. Deze problemen en de bijbehorende gevoelens mag je laten zien, ze zijn universeel kenmerkend voor het leven van mens, plant en dier.
Het kan helpen om ons minder slecht te voelen wanneer we beseffen dat we niet de enigen zijn die pijn en leed ervaren, wanneer we inzien dat we die last ook niet alleen hoeven te dragen.
Sterrenhemels, oceanen, bergketens laten zien hoe nietig en onbeduidend wij mensen en onze problemen zijn ten opzichte van het groter geheel, de eeuwigheid en de oerkrachten van de natuur om ons heen. Het besef van de uitgestrektheid van tijd en ruimte kan helpen onze dagelijkse beslommeringen en zorgen in perspectief te plaatsen, als minder belangrijk te zien, te relativeren en er met een mildere blik naar te kijken.
4. In balans brengen
Als we uit evenwicht zijn, zien we ons goede kanten niet meer. Onze identiteit bestaat echter uit meerdere facetten, kanten of delen, waarvan sommigen “beter” zijn dan anderen.
Kunst kan zorgen voor meer balans en ons de goede eigenschappen tonen waardoor we onze mogelijkheden gemakkelijker kunnen benutten en ontdekken.
Mensen die volledig in balans zijn vormen eerder de uitzondering dan de regel. Ons psychologische verleden, de dingen die we hebben meegemaakt, de mensen met wie we samenleven, onze vrienden en familie, ons werk, onze studies…. kunnen ervoor zorgen dat we uit evenwicht geraken en te onzeker of juist te zeker van onszelf worden, te rustig of te opgefokt, te goedgelovig of te paranoia… zijn.
Kunst en natuur kunnen ertoe bijdragen dat we weer in contact komen met de emoties of eigenschappen die bij ons op dat moment ontbreken; waar we behoefte aan hebben om terug wat meer in balans te komen.
Omdat ieder van ons andere eigenschappen of emoties verwaarloost of onderdrukt, heeft iedereen behoefte aan andere emoties of eigenschappen om terug in balans te komen. Het gevolg is dat we allemaal nood hebben aan andere kunst of een ander type natuur. Dit blijkt afhankelijk van wie we zijn en het moment in ons leven. Stel je leidt een heel saai leven, dan heb je mogelijks eerder nood aan meer bombastische of drukkere kunst en natuur om je wat meer te prikkelen en zo in balans te komen. Je begrijp wel dat dit net heel anders kan zijn bij bijvoorbeeld iemand die een overdrukke job en een overvolle agenda heeft.
5. Zelfinzicht
Niets is zo moeilijk als jezelf te kennen! We zijn een raadsel voor onszelf waardoor het erg complex is om aan iemand anders helder en klaar uit te leggen wie jij precies bent. Probeer het maar eens.
Kunst en natuur dragen bij om jezelf te leren kennen. Het is soms makkelijker om via beelden dan via woorden te weten te komen en te vertellen wie jij bent. Soms zie je een kunstwerk of een beeld in de natuur dat exact weergeeft wie je bent of hoe jij je voelt. Je herkent er iets van jezelf in, je identificeert je met iets ervan, je voelt een verwantschap, het maakt los wat je hebt ervaren, maar nooit duidelijk hebt herkend. Dat geeft ons het gevoel onszelf beter te begrijpen en te kennen. Je kijkt in een soort van spiegel en ziet een deel van jezelf dat je nooit tevoren gezien had, waar je mogelijks geen aandacht voor had.
Soms zijn je gevoelens ongrijpbaar, niet te verwoorden en kan een beeld uit de natuur of een kunstwerk helpen om je gevoelens bewust te maken, te isoleren en te onderzoeken.
Het kan je bovendien mee op pad zetten om een ervaring, een gevoel, aan anderen over te brengen wanneer woorden tekort schieten. Een beeld, een landschap… kan op dat ogenblik bijdragen om je gevoelens en emoties te beschrijven en te communiceren naar anderen. Ik voel me als dat schilderij of dat landschap of dat dier of die plant, en je hoeft er alleen maar naar te wijzen.
6. Ontwikkeling
We oordelen te snel, zijn te oppervlakkig en te vooringenomen. Doordat we een specifieke negatieve ervaring hebben met bepaalde mensen, plaatsen, perioden… veralgemeniseren we meteen alle mensen, plaatsen, perioden… die aan deze specifieke gebeurtenis gekoppeld zijn of doen denken. Daardoor sluiten we ons voor talrijke dingen af, nemen we meteen een defensieve houding aan tegenover vele zaken, met als gevolg dat we ze niet beter kunnen leren kennen, wat onze ontwikkeling niet ten goede komt.
Kunst en beelden uit de natuur kunnen een steun zijn om onze ervaringen uit te breiden en de defensieve houding ten opzichte van bepaalde mensen, perioden, plaatsen… te doorbreken. Hierdoor krijgen we meer inzicht in onszelf en onze wereld.
Kunst of natuur die anders lijkt te zijn en waartegen we ons verzetten omdat ze negatieve associaties oproept, kan ideeën en opvattingen bevatten waarmee we ons toch misschien ergens kunnen vereenzelvigen als we er maar met een open en onderzoekende blik naar kijken. Dit kan ons leven verrijken.
Kunst en natuur kan ons blij maken, een aangenaam gevoel bezorgen, maar evengoed angst inboezemen en afkeer losmaken. Dit, zoals reeds eerder gezegd, door de associaties, herinneringen en gedachten die het bij ons oproept.
Denk in dit kader misschien ook eens aan de termen biofilie en biofobie. De eerste term, biofilie, slaat op onze aangeboren liefde voor de natuur. De tweede term biofobie verwijst naar onze aangeboren afkeer voor bepaalde natuur. Natuur en kunst kunnen dus tegengestelde emoties oproepen. En afkeer is, zoals reeds meerdere keren gezegd, meestal te wijten aan de associatie met negatieve ervaringen uit het eigen verleden maar evengoed aan iets uit de cultuur waarin we zijn opgegroeid.
Ik zei het al, we gaan na een negatieve gebeurtenis vaak veralgemenen naar andere dingen die op deze oorspronkelijke gebeurtenis lijken, maar er eigenlijk niets mee te maken hebben. Dat kan ons leven nodeloos ingewikkeld en pijnlijk maken. Niet?
Ons alarmsysteem is daardoor vaak te scherp of te gevoelig afgesteld, het ziet overal gevaar in. “Het trekt algemene conclusies uit specifieke negatieve gebeurtenissen, vaak uit onze jeugd, en komt op basis daarvan tot een allesomvattende afkeer, die ons vermogen om effectief en creatief te denken ondermijnt”, aldus de Botton en Armstrong.
Veel dingen gaan op deze manier als een dreiging aanvoelen. Dat put ons uit. Kunst en natuur bieden materiaal om onze angst uit te dagen, in vraag te stellen – waar komt de angst vandaan – en ermee om te leren gaan. Waarom hebben we een afkeer voor bepaalde landschappen, schilderijen, planten…? Hoe kunnen we dit toch appreciëren? Hoe kunnen we onze defensieve houding en afkeer niet alleen leren kennen en onderzoeken, maar ook leren op te heffen? Slagen we hierin, dan zal onze blik en ons leven rijker zijn.
Met andere woorden, durf je af te vragen waar er raakvlakken zijn tussen jezelf en de kunst of natuur waar je een afkeer van hebt. Hoe klein en onbeduidend ze ook mogen lijken, ze kunnen helpen om afkeer en angst om te buigen naar waardering en begrip.
Bovendien zal de vraagstelling en reflectie over dingen die eerst angst en afkeer opriepen ertoe bijdragen dat we ons minder van ons stuk laten brengen. Dat maakt ons minder kwetsbaar, minder geschokt en in staat om beter om te gaan met situaties zoals ze zich effectief in de realiteit voordoen in de plaats van hoe ze zich vanuit vooringenomenheid aan ons opdringen.
7. Waardering
We leven vaak op automatische piloot en zijn ongevoelig of onverschillig geworden voor bepaalde dingen en gebeurtenissen uit ons dagelijkse leven. Omdat ze zo vertrouwd zijn, zien we ze gewoonweg niet meer. Bovendien leven we in een wereld die focust op succes, beroemdheid, rijkdom… Daardoor vinden we ons leven vaak saai en zijn we ontevreden. Elders lijkt het altijd beter en interessanter.
Kunst en natuur kunnen ons helpen weer gevoelig(er) te worden voor het gewone, het alledaagse, ervan te genieten en er waardering voor op te brengen. We leren kijken op nieuwe manieren naar wat we tot nu toe zo banaal vonden. Dat is belangrijk, want rijkdom en steeds nieuwere, grootsere, spectaculairdere dingen zijn niet het walhalla voor een gelukkig leven.
Een van de redenen waarom we ongelukkig zijn is dat we dikwijls niet meer zien wat we hebben, wat ons omringt. We merken niet langer op wat voor onze neus ligt door gewenning of een vorm van bewustzijnsblindheid en verlangen naar dingen die we niet hebben.
Kunst en natuur kunnen een bijdrage leveren tegen onze gewoonten in te gaan en ons uitnodigen met frisse blik naar de dingen rondom ons te kijken om onbevangen te bepalen wat we bewonderen of mooi vinden. Zo vinden we vaak overnieuw genot in de eenvoudige dingen des levens.
We zien in onze maatschappij veel grand chique in huizen van andere mensen, bij rijken en beroemdheden. Denk maar aan televisieprogramma’s over de grootste jachten, de duurste hotels, het leven van bekende mensen, indrukwekkend vastgoed… Social media roepen verlangens op naar materiële doelen en naar de bijhorende glamour die in de huidige kapitalistische maatschappij, in theorie, voor ieder van ons haalbaar zou moeten zijn. Dat deze materiële doelen haalbaar zouden zijn voor iedereen is uiteraard niet correct. Velen voelen zich daardoor ellendig. Zijn we niet de schuld van onze eigen mislukking? Falen of lukken zit hem – zo denken velen onder ons – in het aantal vakanties, feestjes, etentjes, luxeartikelen en wagens die je jezelf kan veroorloven. Niets blijkt minder waar!
Kunst en natuur kunnen ons helpen om ons te verzoenen met de eentonigheid en soms “kleurloosheid” van ieders bestaan. Evengoed bescheiden momenten hebben de potentie glamoureus en waardevol te zijn op hun manier. Natuur en kunst laten toe om de werkelijke waarde van het gewone leven te eren en het beste te maken van onze omstandigheden. Dit in plaats van het onbereikbare te verheerlijken en steeds na te willen streven.
Een voorbeeld: Hokusai en de berg Fuji als voorbeeld van wat kunst met natuur of echte natuur ons psycho-spiritueel kan bijbrengen.
De berg Fuji staat in het boeddhisme symbool voor het feit dat wij als mens kleine en nietige wezens zijn tegenover de natuur en het universum.
Elementen uit de natuur zoals de berg Fuji, maar evengoed rivieren, onweders, rotspartijen, de sterren, reusachtige bomen.. herinneren ons eraan dat wij eigenlijk niet zo belangrijk zijn als we soms denken of hopen. Materiële dingen, waarover we ons ernstig zorgen durven maken, zijn dat evenmin. De prachtige Fuji leert ons accepteren dat we sterfelijk zijn, dat we zo goed als onbetekenend zijn in vergelijking met al die jaren dat de berg al op deze aarde staat en er na onze dood nog zal zijn. Tenzij je misschien de kunstenaar Hokusai bent? Hij zorgde er met zijn serie prenten – genaamd 36 zichten op de berg Fuji – voor dat we de naam van de vulkanische berg nog lang niet vergeten zijn.
Op elk van de schitterende prenten staat de magische Fuji ergens op de achtergrond. Dit als metafoor voor het contrast tussen de eeuwige kalme standvastigheid van deze berg en de pijn, angst, stress, zorgen van ons menselijk bestaan.
Het meest gekend uit deze reeks van 36 is de eerste prent. Daarop is een gigantische golf te zien met drie kleine vissersboten. De zee toont de mens wie de baas is en trekt zich niets aan van het lot van de arme bemanning in de kleine sloepjes. De berg Fuji slaat vanop de achtergrond het tafereel onverstoord gade.
Deze prent vertelt ons dat ons lot in de handen van de krachten van de natuur ligt. Diezelfde natuur waartegen onze dagelijkse zorgen klein en absurd lijken. We moeten ons dus niet zo druk maken over onszelf en met vriendelijkheid en compassie accepteren dat we sterfelijk en kwetsbaar zijn, net als een klein vliegje. Veel stof tot nadenken, toch?
Referenties:
Alain de Botton en John Armstrong. Kunst als therapie. Phaidon, The School of Life, Terra Lannoo, 2013
The School of Life. Alain de Botton. Een therapeutische reis. De kunst van het helen. Nijgh & Van Ditmar. 2024